Του π. Ευαγγέλου Φεγγούλη Πρωτοπρεσβυτέρου - Θεολόγου
Στις φωτογραφίες ο Χρήστος Ευθυμίου στις 2 Μάη 2008 στην Επισκοπή, ο ιστορικός Ναός της Παναγίας της Επισκοπιώτισσας λίγο πριν καλυφθεί για πάντα από τα παγωμένα και αφιλόξενα νερά της λίμνης των Κρεμαστών, μιας λίμνης που μας ξερίζωσε την καρδιά και το νου, σε άλλη φωτό οι δυο δύτες πριν "βουτήξουν" για τον βυθισμένο Ναό, ακόμη μια σπάνια τοιχογραφία από το αγιογραφικό διάκοσμο του Ναού και φυσικά ο σταυρός του τρόλου, όπως είναι τώρα και όπως τον έδεσαν με το σχοινί που ήταν δεμένη στην επιφάνεια της λίμνης η συμαδούρα!!!
Σε επόμενο άρθρο - παρέμβαση, θα δημοσιεύσω δυο ακόμη ντοκουμέντα από την ιστορική κατάδυση των δυτών του Συλλόγου ΤΗΘΥΣ, που θα κάνουν άισθηση.
Στις αρχές του Μάη του 2008, δέχθηκα ένα τηλέφωνο από κάποιο κύριο που διέμεινε στον Ξενώνα του Κώστα Κωστόπουλου στην Ανατ. Φραγκίστα, για να συναντηθούμε, προκειμένου να συζητήσουμε για τον Βυζαντινό Ναό της Επισκοπής, που είναι βυθισμένος στην λίμνη των Κρεμαστών.
Ασχολούμενος χρόνια, με το σπουδαίο αυτό Βυζαντινό Μνημείο, καθότι στην ιστορική αυτή εκκλησία, βαπτίστηκα και έλαβα την πρώτη θεία κοινωνία από τα χέρια του μακαριστού παπα – Κώστα, αλλά και ως εφημέριος τώρα του χωριού, στο οποίο γεννήθηκα πριν 47 χρόνια, πάντα αναζητούσα τρόπους για να βρω κάποιους δύτες, για να ερευνήσουν τον βυθό και να δουν αν υπάρχει ακόμη η εκκλησιά μας, η Παναγία η Επισκοπιώτισσα.
Ο Κώστας Κωστόπουλος, φρόντισε να ενημερώσει τον κ. Χρήστο Ευθυμίου, που με πήρε τηλέφωνο και τα άλλα μέλη του Συλλόγου αυτοδυτών, ότι το θέμα αυτό το γνωρίζω καλά και γι΄ αυτό τους έστειλε να με συναντήσουν
Από Χρόνια γίνονταν μεγάλη προσπάθεια, από τοπικούς φορείς και παράγοντες της Επισκοπής, να πραγματοποιηθεί έρευνα στο βυθό της λίμνης Κρεμαστών, προκειμένου να διαπιστωθεί αν υφίσταται ο ιστορικός Βυζαντινός Ναός που είχε κατακλυστεί από τα νερά της λίμνης μαζί με την Επισκοπή αλλά και πολλά χωριά ακόμη.
Ένα τέτοιο εγχείρημα, απαντούσαν πάντα οι αρμόδιοι είναι αρκετά δύσκολο, καθότι η Εκκλησία βρίσκεται σε μεγάλο βάθος, με αποτέλεσμα η όποια έρευνα να θεωρείται ακόμη και επικίνδυνη λόγω των υπογείων κυρίως ρευμάτων που δημιουργούνται στις τεχνητές λίμνες.
Παρόλες όμως αυτές τις δυσκολίες, ήλθε φαίνεται το πλήρωμα του χρόνου και το έργο αυτό επιτέλεσαν με απόλυτη επιτυχία, τα μέλη του Συλλόγου Ερασιτεχνών Αυτοδυτών ΤΗΘΥΣ, που εδρεύει στην Αθήνα.
Ανήμερα της 2ας Μαΐου του 2008, ιστορική μέρα για την πάλαι ποτέ κραταιά και μεγάλη Επισκοπή, στη μέση της ομώνυμης Γέφυρας, έγινε η συνάντηση με την ομάδα των δυτών ΤΗΘΥΣ και από την ώρα εκείνη, ξεκίνησε ο σχεδιασμός για το πώς θα φτάσουμε στον βυθισμένο Ναό.
Μετά από συνεννόηση και αφού εξετάστηκαν λεπτομερώς όλα τα φωτογραφικά και ιστορικά στοιχεία που παρέδωσα στους δύτες, την Παρασκευή 2 Μαΐου 2008 έγινε η πρώτη αναγνωριστική κατάδυση προκειμένου σε πρώτη φάση να εντοπιστεί το σημείο που βρίσκεται ο Ναός. Η πρώτη επιχείρηση, με την βάρκα του Κώστα Σερπάνου που πήγε τους δύτες στο ακριβές σημείο που βρίσκονταν ο Ναός, ήταν αρκετά δύσκολη και επί της ουσίας απέτυχε καθότι οι τρεις δύτες που έπεσαν στα παγωμένα νερά, παρότι κατέβηκαν σε βάθος 36 μέτρων, δεν είδαν τίποτα λόγω της μεγάλης θολούρας που βρήκαν στον βυθό.
Παρά την πρόσκαιρη απογοήτευση την επομένη Σάββατο 3 Μαΐου, πραγματοποιήθηκε και νέα κατάδυση η οποία στέφθηκε με απόλυτη επιτυχία. Οι δύο δύτες που έπεσαν αυτή τη φορά, η Μαρία Σαλωμίδη και ο Γιάννης Ισσαρης, μετά από μια πολύ κοπιαστική κατάδυση 45 περίπου λεπτών, εντόπισαν τον Ναό σε βάθος 35 μέτρων, λίγα μέτρα δυτικότερα. «Ήταν συγκλονιστικό» μας είπαν στη συνέχεια οι δυο αυτοί λαμπροί νέοι. «Παρά τις πολύ δύσκολες συνθήκες, κυρίως λόγω της χαμηλής ορατότητας και του υπερβολικού ψύχους, μόλις εντοπίσαμε τον Ναό, και ανεβήκαμε από την πλευρά του τοίχου στην κορυφή του τρούλου και είδαμε τον λευκό πέτρινο Σταυρό, ένα περίεργο συναίσθημα μας κατέβαλε, ένα αλλιώτικο ρίγος διαπέρασε, μια απόλυτη αγαλλίαση που πετύχαμε. Οι πολλές αναφορές του παπα – Βαγγέλη, στην ιστορία και την αξία αυτού του Ναού, μας έκαναν να νιώσουμε, έστω και για λίγο κι εμείς Επισκοπιώτες»
Έτσι φτάσαμε στην «ανακάλυψη» της ιστορικής μας εκκλησίας και μόνο έτσι. Το λέω αυτό γιατί το τελευταίο διάστημα άκουσα και διάβασα διάφορα από πολλούς, που επί της ουσίας μας παραπληροφορούν προκλητικά για το θέμα αυτό. Διάβασα ότι ως άλλος Ξέρξης, κάποιος κάτοικος της περιοχής, παρακολουθούσε από το βουνό και μέσω... κινητού τηλεφώνου κατηύθυνε την ψαρόβαρκα, την ημέρα της κατάδυσης. Δεν έγιναν έτσι τα πράγματα, γιατί απλά ο συγκεκριμένος άνθρωπος, δεν έλαβε ποτέ μέρος στην «επιχείρηση». Εκεί ήταν τα μέλη του ΤΗΘΥΣ, ο συντάξας το παρόν και ο ψαράς Κώστας Σερπάνος. Διάβασα κάπου ότι το ιστορικό και συγκλονιστικό αυτό εγχείρημα έγινε για να βρεθεί ο κρυμμένος θησαυρός που βρίσκεται πίσω από το Ιερό της Εκκλησίας και ακόμη, άκουσα κάποιους να δηλώνουν ότι η Επισκοπή, πριν σκεπαστεί από τα νερά της λίμνης είχε 1200 κατοίκους και ότι τώρα θα πρέπει να αξιοποιηθεί η περιοχή γιατί έχει καλές … ταβέρνες!!! Είναι ντροπή να λέγονται τέτοιες αναλήθειες για θησαυρούς και λύρες. Είναι ασέβεια στην μνήμη των προπατέρων και παπούδων μας, τα ιερά κόκκολα των οποίων βρίσκονται εκεί θαμένα. Με πονάει η ψυχή όταν λέγονται και γράφονται όλα αυτά. Κανένας θησαυρός δεν υπήρξε στην Εκκλησία, θησαυρός ανεκτίμητος είναι ο ίδιος ο Ναός και θαύμα το γεγονός ότι είναι καόμη όρθιος!!!
Πέρα από αυτά όμως διαπίστωσα ότι δεν αναφέρθηκε τίποτε για την αναξιότητά μου που ήμουν ο βασικός συντελεστής αυτής της προσπάθειας και κυρίως για τον Πανοσιολογιώτατο Αρχιμανδρίτη π. Δαμασκηνό Βασιλόπουλο, που έχει ασχοληθεί όσο κανένας άλλος με αυτό το σπουδαίο Βυζαντινό μνημείο των 1200 χρόνων.
Είναι κρίμα, να αγωνίζεσαι και να πετυχαίνεις, με την βοήθεια της Παναγίας, κάτι πολύ σημαντικό για την γενέθλια γη σου και να έρχονται κάποιοι και για διάφορους λόγους να γράφουν και να λένε ότι θέλουν και κυρίως να διαστρεβλώνουν την αλήθεια. Είναι κρίμα, είναι ύβρη, να λέγονται αυτά τα απίθανα, για το συγκλονιστικό αυτό εγχείρημα που έγινε τον Μάη του 2008.
Τέλος να αναφέρω ότι τον Σεπτέμβριο του 2009, τα μέλη του ΤΗΘΥΣ, ήλθαν και πάλι στην Επισκοπή και μετά από συνεννόηση και προγραμματισμό, επιχείρησαν εκ νέου κατάδυση για να φωτογραφηθεί ο Ναός και αν ήταν δυνατό και να βιντεοσκοπηθεί. Όμως κάτι τέτοιο στάθηκε αδύνατο, καθότι η στάθμη της λίμνης είχε ανεβεί από την προηγούμενη φορά και τα νερά ήταν παρά πολύ θολά!!!
Για άλλη μια φορά, από τα βάθη της καρδιάς μου θα ήθελα να ευχαριστήσω τον π. Δαμασκηνό Βασιλόπουλο για ότι έχει κάνει μέχρι τώρα για το σπουδαίο αυτό Βυζαντινό Μνημείο της πατρίδας μας και φυσικά τον αγαπητό φίλο Χρήστο Ευθυμίου και όλα τα μέλη του ΤΗΘΥΣ για το μεγάλο δώρο που μας έκαναν. Όσον αφορά αυτούς που είπαν και έγραψαν ότι τους κατέβασε η κούτρα ή η κουτοπονηριά, λέω μόνο τούτο: «Άφες αυτοίς ου γαρ οίδασι τι ποιούσι»
Στη συνέχεια θα αναφερθώ με λίγα λόγια στον ιστορικό Ναό της Επισκοπής, από το βιβλίο του π. Δαμασκηνού Βασιλόπουλου.
ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΝΑΟ
Ο Ναός της Επισκοπής ήταν ρυθμού βυζαντινού και ανήκε στον μεταβατικό ονομαζόμενο τύπο. Ό τύπος αυτός συγκαταλέγεται στους "επαρχιακούς" τύπους της Βαλκανικής Χερσονήσου και συναντάτε από τη Βουλγαρία και την πρώην Γιουγκοσλαβία μέχρι και την Κύπρο. Κατά την
άποψη τού Καθηγητή Ορλάνδου, το σχέδιο τού Ναού "προήλθε από την συγχώνευση του ελεύθερου παλαιoxριστιανικoύ σταυρού, και της τρίκλιτου, θολοσκεπούς, ανατολικής βασιλικής".
Στον τύπο τού Ναού της Επισκοπής, ανήκουν κατά τον
Ορλάνδο και οι έξης Ναοί: 1) ο Άγιος Λεόντιος της Βόδοτσας κοντά στη Στρώμνιτσα 2) ο Άγιος Γερμανός στην μικρή Πρέσπα, 3) ο Άγιος Ιωάννης της Μεσημβρίας στη Βουλγαρία, 4) ή Παναξιώτισσα στη Γαυρολίμνη Αιτωλ/νίας, 5) η Μεταμόρφωση Κορωπίου,6) οι Ασώματοι της Μάνης και 7) ο Άγιος Ιωάννης ο "Λαμπαδιστής" στην Κύπρο. Στην ομάδα αυτή (που χαρακτηρίζεται ομάδα της Σκριπούς) ο καθηγητής Γ. Αντουράκης συγκαταλέγει και την Πρωτόθρονη της Νάξου.
Γενικά χαρακτηριστικά των ανωτέρω Ναών είναι τα εξής: α) το μήκος είναι πολύ μεγαλύτερο από το πλάτος (Αναλογία περίπου 2 προς 1).
β) τα κλίτη χωρίζονται μεταξύ τους με συμπαγείς τοίχους πού επικοινωνούν μεταξύ τους με μικρά τοξωτά ανοίγματα.
γ) Ό τρούλος στηρίζεται αντί σε κολώνες, σε τοίχους, και
δ) στο ανατολικό μέρος (πίσω από το Ιερό) υπάρχουν τρεις αψίδες.
Ας έλθουμε όμως τώρα στην περιγραφή του Ναού της Επισκοπής.
Κατά τον καθηγητή Ορλάνδο ο Ναός της Επισκοπής.
είχε το σχήμα "επιμήκους ακανόνιστου ορθογωνίου, εξωτερικών διαστάσεων 10.70 Χ 16.00 µ. (βόρειος πλευρά) και 16.00 µ. (νότια πλευρά). το κτήριο υψωνόταν στην όχθη τού ποταμού, στέρεο και επιβλητικό έργο σεμνού αρχαίου κάλλους ". Όσον αφορά τούς τοίχους, δεν παρουσίαζε κάποιο ιδιαίτερο ενδιαφέρον ο Ναός της Επισκοπής. Δεν βρέθηκε κάποια εντοιχισμένη επιγραφή πού να αφορά το κτίσιμο του Ναού, ούτε άλλος γλυπτός διάκοσμος. Φαίνεται ότι κτίσθηκε με πέτρες πού οι περισσότερες είχαν ληφθεί από τον παρακείμενο Μέγδοβα ποταμό. Ακόμη πρέπει να αναφερθεί πώς δεν χρησιμοποιήθηκαν στο κτίσιμο οι συναντώμενες αργότερα στους βυζαντινούς Ναούς, κόκκινες πέτρες. Ιδιαίτερο γνώρισμα των τοίχων, πού ήταν ομολογουμένως ισχυροί, μπορεί να χαρακτηριστεί ή ύπαρξη ελάχιστων παραθύρων τα οποία βρίσκονταν σε ψηλά σημεία. Ακόμα σχετικά με τούς τοίχους αξίζει να αναφέρουμε πώς, στον βόρειο και τον νότιο τοίχο υπήρχαν κτιστά στηρίγματα (παραστάδες), προφανώς για να στηρίζουν τούς δύο παχύς και βαρείς αυτούς τοίχους, αλλά και ολόκληρο το ογκώδες οικοδόμημα.
Ό Ναός είχε σε παλαιότερες εποχές τρεις θύρες. Μία στην πρόσοψη (δυτική πλευρά) και δύο πλάγιες (στο βόρειο και νότιο τοίχο). "το μνημείο καλύπτονταν με σχιστολιθικές πλάκες. Η στέγη τού τρούλου ήταν κωνική με μικρή κλίση, ή στέγη τού νάρθηκα μονοκλινής, η δε στέγη της αψίδας του Ιερού Βήματος σχημάτιζε εξωτερικά χαμηλή βαθμίδα. Οι κεραίες τού σταυρού ήταν λίγο υπερυψωμένες από τα γωνιακά διαμερίσματα"
Ό τρούλος του Ναού ήταν κυλινδρικός και είχε ύψος 3 μ. και διάμετρο 3,60 μ. Ό τοίχος του ήταν πάχους 70 εκ. και σ αυτόν ήταν ανοιγμένα τέσσερα τοξωτά παράθυρα διαστάσεων 60 εκ. Χ 105 εκ. Κάτω από τον τρούλο στο δάπεδο του Ναού το οποίο ήταν νεότερης εποχής υπήρχε ανάγλυφο σχέδιο.
Ό Ναός προς την ανατολή κατέληγε σε τρεις κόγχες με μεγαλύτερη την κεντρική, πίσω από την αγία Τράπεζα. Τις τρεις αψίδες πού δημιουργούσαν τις ισάριθμες κόγχες του ιερού, τις στήριζαν εξωτερικά κτιστά στηρίγματα πού αποκαλύφτηκαν στις έρευνες του 1965.
Στο εσωτερικό τής κεντρικής κόγχης του ιερού υπήρχε
Σύνθρονο πού το αποτελούσαν δύο ημικυκλικά σκαλιά, ύψους 40 εκ. και πλάτους 25 και 29 εκ. το καθένα, έχοντας στο μέσο τον Επισκοπικό θρόνο.
ΟΙ ΣΠΑΝΙΕΣ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ ΤΗΣ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣ
Οι βυζαντινές τοιχογραφίες του Ναού της Επισκοπής, ανακαλύφθηκαν στις αρχές του 1965. Σύμφωνα µέ όσα αναφέρονται στο Αρχαιολογικό Δελτίο του 1966,50 ή Αρχαιολογική Υπηρεσία διενήργησε έρευνα για να διαπιστωθεί αν υπάρχουν τοιχογραφίες. Όταν διαπιστώθηκε πώς κάτω από τούς σοβάδες των εσωτερικών τοίχων υπήρχαν τοιχογραφίες, το Αρχαιολογικό Συμβούλιο αποφάσισε πως έπρεπε να αποκαλυφθούν και να αποτοιχισθούν. Πράγματι ακολούθησε μια μεγάλη προσπάθεια πού γινόταν πρώτη φορά στην Ελλάδα για να σωθούν οι τοιχογραφίες. Η εργασία ανατέθηκε στο Ζωγράφο -Συντηρητή Φώτη Ζαχαρίου, ό οποίος εργάσθηκε τέσσερις περίπου μήνες με το συνεργείο του στην Επισκοπή. Οι ευρεθείσες τοιχογραφίες αφού καθαρίστηκαν πρόχειρα και συσκευάσθηκαν κατάλληλα, μεταφέρθηκαν στην Αθήνα για να αποκατασταθούν και να αξιολογηθούν καλύτερα. Στην Αθήνα έτυχαν της ανάλογης φροντίδας τού "Κεντρικού Εργαστηρίου Συντηρήσεως και
Αποκαταστάσεως Τοιχογραφιών" το οποίο δημιουργήθηκε στο Βυζαντινό Μουσείο. Εκεί οι τοιχογραφίες καθαρίστηκαν, αποκατασταθήκαν και διαφυλάχτηκαν από τις αρμόδιες Αρχαιολογικές Υπηρεσίες. Η πρώτη επίσημη παρουσίασή τους στο Αθηναϊκό κοινό, έγινε μέ την έκθεσή τους στην Εθνική Πινακοθήκη (από τον Σεπτέμβριο - έως τον Δεκέμβριο του 1976), την οποία διοργάνωσε το Υπουργείο Πολιτισμού και Επιστημών με την ευκαιρία τού 15ου Διεθνούς Συνεδρίου Βυζαντινών Σπουδών. Ακόμη θα πρέπει να αναφέρουμε πώς μέρος των τοιχογραφιών αυτών (αντιπροσωπευτικές του τρίτου στρώματος) παρουσιάσθηκαν σε έκθεση πού διοργάνωσε το 1985 - 1986 το τότε Υπουργείο Πολιτισμού και Επιστημών σε συνεργασία με το Βυζαντινό Μουσείο και ή οποία ήταν ενταγμένη στο πλαίσιο των εκδηλώσεων για την Αθήνα ως πολιτιστικής πρωτεύουσας της Ευρώπης (1985).
Σήμερα οι τοιχογραφίες της Επισκοπής (ΦΩΤΟ) και αντιπροσωπευτικές των διαφόρων εποχών πού έγιναν, βρίσκονται σε ειδική αίθουσα του Βυζαντινού Μουσείου. Εκεί οι επισκέπτες έχουν την ευκαιρία να δουν τις υπεροχές αυτές τοιχογραφίες πού δικαίως χαρακτηρίζονται ως σπουδαίο απόκτημα για τον 'Ορθόδοξο Ελληνισμό και διατηρούν στην μνήμη τον χαμένο κάτω από τα νερά τής λίμνης των Κρεμαστών, αξιόλογο Βυζαντινό Ναό τής Επισκοπής, αποκλειστικές φωτογραφίες του οποίου και δημοσιεύουμε.
Θα πρέπει επίσης να αναφέρουμε ότι οι τοιχογραφίες της Επισκοπής, που αποτελούσαν το αγιογραφικό διάκοσμο του "πνιγμένου" σήμερα Ιερού Ναού διακρίνονται σε τρία στρώματα πού έγιναν τον 8ο-9ο αιώνα, τον 11ο και τον 13ο και δείχνουν τις εξελίξεις τής εκκλησιαστικής ζωγραφικής στην Δυτική Ελλάδα κατά την ιστορική αυτή περίοδο.
papa.feggoulis@yahoo.gr
